Fermentatie als metafoor voor sociale verandering

We willen allemaal impact maken op de wereld. Maar als je verandering afdwingt, gaat het meestal mis. In deze blogpost onderzoek of fermentatie, het gecontroleerd laten vergaan van voedsel, een metafoor zou kunnen zijn voor actie. Zuurkool, kombucha, en bier kunnen ons namelijk leren dat we voor verandering vooral de juiste omstandigheden nodig hebben. Want dan kan het in een keer hard gaan.

Mijn gemberkind

Fermentatie is een proces waarbij je voedsel gecontroleerd laat rotten, waardoor het een andere smaak en eigenschappen krijgt. Denk zuurkool. Denk kombucha. Denk, ook, bier en kaas. Je begint fermentatie vaak door bepaalde omstandigheden te creëren waarin gewenste bacteriën gedijen, terwijl ziekteverwekkers het loodje leggen. Als je deze omstandigheden hebt gemaakt, moet je het proces loslaten de bacteriën hun ding laten doen. Na een week is je witte kool dan in zuurkool veranderd.

Dat loslaten vind ik nogal moeilijk. Dat blijkt tenminste nu ik een paar weken bezig ben met fermentatie. Iedere dag buig ik als een bezorgde ouder over mijn potje fermenterende gember. Pas als ik kleine bubbeltjes zie, dan weet ik dat het proces nog goed op gang is. Het liefste zou ik zélf iets doen om ervoor te zorgen dat het goed blijft gaan. Maar helaas, zodra de groente in de pot zit, kun je niets meer doen dan wachten.

De fermentatiegoeroe Sandor Katz legt in zijn boek Fermentation as Metaphor uit dat hij gelooft dat fermenteren ons kan stimuleren om beter om te gaan met de rommeligere kanten van het leven. Ik denk dat hij gelijk heeft en dat fermentatie ons kan helpen om te zien dat dingen kunnen veranderen buiten onze controle om.

Volgens mij proberen we de grootste problemen van deze tijd wanhopig weer onder controle te krijgen. En dat is logisch. Natuurlijk willen we, bijvoorbeeld, klimaatverandering stoppen. Maar zulke problemen zijn zó complex dat ze altijd aan onze grip ontsnappen. Als we van activisme, politiek, of technologie verwachten dat ze ons leren de wereld te beheersen, dan zullen we altijd teleurgesteld raken.

In de veelbesproken film Seaspiracy, bijvoorbeeld, laat de zoektocht naar de oorsprong van problemen in de oceanen zien van de jonge regisseur Ali Tabrizi. Als hij ziet dat walvissen sterven door enorme hoeveelheden plastic in hun maag, gaat hij consequent met een prikkertje het strand op om afval op te ruimen. Maar hoewel dit een nobel gebaar is, is het ook een druppel op een gloeiende plaat.

Al gauw blijkt nauwelijk dat een aanzienlijk deel van het plastic niet door de rietjes van consumenten, maar door visnetten in de oceanen komt. Dus volgt Ali de complexe ketens van trawlers, bijvangst, betekenisloze keurmerken, kweekvis, piraterij, tot illegale handel in haaienvinnen. Daardoor wordt duidelijk dat er niet één punt is vanuit waar je alle problemen in één keer kan oplossen. Alles hangt met alles samen. Daar sta je dan met je prikkertje.

Nadat de film deze wat sombere conclusie trekt, wordt er tóch een simpele boodschap aan de kijker gegeven: eet geen vis meer! Als we allemaal zouden stoppen met sushi en kabeljauw zou dat zeker een betere wereld opleveren - in ieder geval voor de vissen (misschien iets minder voor de sushichefs). Maar dat jij niet langer naar de viskraam gaat lost nog op zichzelf nog niets op. Zulke adviezen lijken ons controle te geven doordat jijzelf iets kunt doen voor een betere wereld, maar ze gaan voorbij aan de complexiteit van de beerput waarin we wegzinken.

Verrotte verandering

Fermentatie geeft ons een ander model om dingen te veranderen. Het gaat hier niet om zelfcontrole, of om beheersing, maar om geschikte omgevingen. Als je fermenteert dan grijp je namleijk niet in door zélf iets te doen. Je maakt de juiste omstandigheden waarin vanzelf iets nieuws kan ontstaan. Witte kool verandert bijvoorbeeld in zuurkool doordat je er zout bij doet. In deze zoute omgeving overleeft alleen de melkzuurbacterie nog. Deze zet de suikers in de kool om in zuren, waardoor alle ziekteverwekkers dood gaan en jij na een week kunt genieten van heerlijke zuurkool.

Kunnen we dit als een model zien voor sociale veranderingen? Dan bedoel ik niet dat we mensen in zout onderdompelen en wachten op een wonder. Ik bedoel dat we dingen kunnen veranderen door de juiste omstandigheden te maken, éérder dan door zélf heiligen of helden te worden. In plaats van alleen maar zelf nooit meer te vliegen, nooit meer vis te eten, nooit plastic te gebruiken, etc., zou je de nadruk dan kunnen leggen op het bouwen van gemeenschappen en instituten die elkaar kunnen helpen en versterken.

Je geeft daarmee de regie wat uit handen en je laat dingen veranderen op hun eigen tempo. Net zoals je zuurkool niet binnen één dag kunt maken, zul je voor sommige sociale transformaties ook meer tijd moeten toestaan. Ook zal de oplossing van een probleem anders kunnen zijn dan je voor je zag. Je laat los en kijkt wat er gebeurt. En je moet erop durven vertrouwen dat er uit zulke spontane samenkomsten iets interessants kan ontstaan.

Hoe moeten we dit voor ons zien? Ik denk dat het belangrijk is om plekken te hebben waar mensen met goede ideeën elkaar kunnen treffen, waarin creatieve uitwisseling plaats kan vinden, waarin samen gesproken en gehandeld kan worden. Politieke actie zou zich daarom ook kunnen inzetten voor een sterkere publieke sfeer, voor buurthuizen en ontmoetingsplaatsen. En voor dialoog - want dialoog is niets dan het fermenteren van ideeën. Ook moeten we processen durven ingaan die nog open zijn en die kunnen veranderen. We vinden zulke plekken vaak in de marges van onze samenleving, maar gelukkig steeds vaker ook in het onderwijs, in bedrijven, bij hackathons…

Maar vergt de huidige crisis niet om veel méér regie? Hebben we wel de luxe om af te wachten wat er gebeurt als we ruimte bieden? Ten eerste hoeft deze omgevinggerichte benadering van verandering helemaal niet te betekenen dat je als individu lekker consumeert alsof er vijf aardes zijn. Je haalt de nadruk alleen af van jezelf. Ten tweede kan zo’n benadering juist ruimte bieden aan stemmen die we nu nog niet horen. Als we van bovenaf bepalen wat er moet gebeuren in onze samenleving, missen we de kans om te leren van alle ervaringen die in de maatschappij bestaan. En ten derde is de wereld nu zo complex dat we niet precies kunnen voorspellen wat gaat werken en wat niet; daarom kan het ook nuttig zijn om af te wachten en te kijken wat er gebeurt, om op het juiste moment bij te sturen.

Zou het?

Zoals bij zoveel bezorgde vaders, blijken mijn zorgen over mijn zorgenkindje onterecht. Na twee dagen begint mijn gemberdrank te bubbelen. Als ik de pot open, spuit het drankje er zelfs gedeeltelijk uit door de druk van de gassen die vrij zijn gekomen. Langzaam leer ik vertrouwen krijgen in de bacteriën. Ze zijn te klein om te zien, maar krachtig genoeg om mij keer op keer fantastische dranken en smakelijk voedsel te geven.

Hoewel ik voor het klimaat nog zoek naar de geschikte omgeving, de juiste kaders, het gepaste tempo, hoop ik dat ik kan leren van mijn potjes zuurkool en gefermenteerde uitjes in mijn zoektocht naar een adequate reactie op de de verstoringen van de natuurlijke wereld om ons heen. Zou het dan toch kunnen dat dingen eindelijk écht veranderen, als we beetje bij beetje werken aan een wereld waarin nieuwe dingen kunnen ontstaan? Als de juiste mensen elkaar ontmoeten in de juiste omstandigheden? Zoals Katz zegt, zodra de bubbels beginnen te verschijnen, is alles mogelijk…

Bronnen

Katz, Sandor. 2020. Fermentation as Metaphor. Chelsea Green Publishing.